امروزه بیش از هر زمان دیگری، ارزش هنر‌های اصیل ایرانی بر همگان نمایان شده است و بشر امروز بیش از گذشته، پی به هنر و بهای این سازه‌های دست‌ساز زیبا برده است. منبت ‌کاری روی چوب ، یکی از ارزشمندترین هنر‌های اصیل ایرانی است که از دیرباز، در کشور ما رواج داشته است. هنر منبت کاری ، بر روی زمینه‌های مختلفی از جمله چوب، سنگ، استخوان، فلز و غیره انجام می‌شود، اما منبت کاری روی چوب ، نوع شناخته شده آن محسوب می‌شود که بخش عظیمی ازین هنر را به خود اختصاص داده است.

هنر منبت کاری ، یکی از هنرهای اصیل و چشم‌ نواز ایرانی است که توانسته چشم هر انسان با ذوق و هنر دوستی را در سراسر جهان، به خود خیره سازد. منبت کاری ،جزو صنایع دستی محسوب می‌شود و نوع اصیل و نفیس آن، به وسیله‌ی کنده‌‌کاری و حکاکی بر روی چوب  طبیعی و توسط هنر دست انسان صورت می‌گیرد. به بیانی دیگر باید گفت، نوع اصلی منبت کاری، همان است که بر روی چوب و توسط دست ساخته می‌شود، نه به وسیله‌‌ی ماشین و نه بر روی وسیله‌ای به غیر از چوب طبیعی ! در ادامه قصد داریم راجع به این هنر ارزشمند و دوست‌ داشتنی ایرانی، بیشتر با شما سخن بگوییم و به معرفی آن بپردازیم. خواهشمندیم با آکس چوب در این محتوا همراه باشید.

منبت کاری به چه معنا است؟

اگر بخواهیم تعریف دقیقی از منبت ارائه دهیم، باید گفت منبت ، به هنر کنده‌کاری و  برجسته‌سازی بر روی چوب طبیعی اطلاق می‌شود که به وسیله‌ی هنر دست استاد منبت کاری انجام می‌شود. هنر منبت کاری ، به معنی بکارگیری هنر در ایجاد نقش‌ و نگارهای برجسته بر روی یک زمینه‌ی کار است که در بیشتر موارد چوب است.

منبت کاری، غالبا بر روی چوب انجام می‌شود. این جمله بدان معناست که زمینه‌ی چوب و نقوش برجسته می‌تواند، ماده‌ی اولیه‌ای به غیر از چوب ( مانند فلز ) نیز داشته باشند اما آنچه در فرهنگ عامیانه به عنوان هنر منبت کاری شناخته می‌شود همان شاخه‌ی مهم منبت کاری چوب است! بنابراین منبت در زبان عامیانه و غیر تخصصی، به معنای کنده‌کاری و برجسته سازی نقوش بر روی چوب طبیعی است.

منبت کاری ، علاوه بر این که یک هنر مهم و قابل اعتناء محسوب می‌شود، یک صنعت است و در حوزه صنایع قرار می‌گیرد.

با استفاده از هنر و صنعت منبت ، کار‌ها و آثار تزئینی و کاربردی بسیاری تهیه و ساخته می‌شود که علاوه بر کاربرد و مورد استفاده‌ای که دارند، زیبایی چشم نوازی نیز داشته و باعث زیباتر شدن محیطی می‌شوند که از آن‌ها استفاده می‌شود.

منبت، هنری شناخته شده در سطح جهانی است، اگر چه آن اندازه که باید و لازم است حق مطلب درباره‌ی این هنر ارزشمند ادا نشده است، با این وجود امروزه تمایل افراد هستند به سمت این هنر ارزشمند و نفیس ایرانی بیشتر شده و افراد بیشتری از آن استقبال می‌کنند.

از هنر منبت در آثار هنری تزئینی و حجمی به صورت گسترده استفاده می‌شود و این هنر اصیلی ایرانی، مجددا مورد استقبال و توجه هنر دوستان ایران‌ زمین قرار گرفته است.

تاریخچه منبت کاری:

ریشه‌ی لغوی کلمه‌ی منبت کاری :

شاید برایتان جالب باشد که بدانید ریشه‌ی کلمه‌ی منبت چیست!

منبت، به معنای محل رویش نبات و گیاه است. طرح‌های اولیه هنر منبت کاری ، بیشتر نقوش گل و برگ و گیاهان بودند و به همین دلیل، هنر دوستان ایران زمین، نام منبت را به معنای محل رویش گل یا گیاه، بر روی این هنر ارزشمند و نفیس نهادند.

در لغت‌نامه‌ی دهخدا، از کلمه‌ی منبت به معنای رویانده شده تعبیر می‌شود که به همان تعریف بالا اشاره دارد.

تاریخ شروع هنر منبت کاری در ایران :

به طور یقین نمی‌توان تاریخچه‌ی منبت کاری در ایران را تخمین زد اما به نظر می‌رسد، هنر منبت کاری در ایران البته به شکلی که امروزه می‌شناسیم ، قدمتی بیش از هزار و پانصد سال داشته باشد. اگر چه برخی از شواهد و قرائن وجود نقش و نگارهای منبت کاری شده را حتی در زمان هخامنشیان نشان می‌دهد. اما بیشتر کارشناسان و تاریخ‌شناسان مدعی هستند که تاریخچه‌ی این هنر، بازه‌ی زمانی دوره‌ی ساسانیان و پیش از اسلام بر می‌گردد.

آنچه که به یقین گفته می‌شود، آن است که منبت کاری به شکل شناخته‌ شده‌ی امروزی، در ایران قدمتی دیرین و باستانی، بیش از هزار و پانصد سال دارد که نشان از  هنر و ذوق مردمان ایران زمین در اعصار و قرن‌های گذشته است.

قدیمی‌ترین اثر منبت کاری شده در ایران‌ :

درب چوبی مسجد جامع عتیق شیراز ، که مربوط به قرن سوم هجری است، مهم‌ترین و شناخته‌ شده‌ترین اثر به جا مانده از ۱۲۰۰ سال پیش است که زیر سازی آن از چوب تبریزی است و بر روی آن، چوب گردو کار شده است و یک اثر هنری نفیس و ارزشمند محسوب می‌شود.

منبت کاری چگونه شکل گرفته است؟

منبت کاری ، یک هنر است و بر گرفته از ذوق و هنر مردمانی است که فردوسی بزرگ در وصف آن‌ها گفته است:هنر نزد ایرانیان است و بس !

به راستی، چه کسی جز مردم با ذوق و هنر دوست ایران زمین می‌توانند از قطعات چوبی بی جان، نقوش جان‌دار و برجسته بسازند که برخی از آن‌ها قریب به چند صد سال، پا بر جا و استوار است و هنوز هم از زیبایی آن چیزی کاسته نشده است! نیاکان با ذوق و هنر ما بودند که توانستند قطعات چوب را زنده کنند و هنر را به درون خانه‌های خود بیاورند.

از آنجا که چوب متریالی ارزان و در دسترس انسان‌ بوده است، اجداد با ذوق و هنر ما، تصمیم گرفتند که به وسیله‌ی ابزار‌های نوک‌تیز، نقش و طرح‌های زیبایی را بر روی چوب پدید آورند و این گونه بود که هنر منبت کاری بر روی چوب ، شکل گرفته و به خانه‌های ایرانیان راه یافت.

به چه کسی منبت کار گفته می‌شود؟

همان طور که واضح است، منبت کار به کسی اطلاق می‌شود که به وسیله‌ی هنر دست و با استفاده از قوه‌ی خلاقیت و ذوق هنری خود ، بتواند نقش و نگارهایی برجسته و زیبا را بر روی چوب طبیعی به وجود بیاورد.

هنر و ذوق هنری منبت کار ، نقش مهمی در نتیجه‌ی نهایی کار دارد و به همین است که یک اثر هنری، بها و ارزش بیشتری نسبت به انواع دیگر دارد و ممتاز، متمایز و ویژه می‌باشد.

منبت کاری در منزل

شما میتوانید بدون گذراندن دوره ها و یادگیری از استادان کار بصورت حضوری، با شرکت در دوره ها و کلاس های آنلاین شروع به یادگیری منبت کاری در منزل کنید.

در منبت کاری شما نیاز به فضای بزرگی ندارید اما برای بحث های ایمنی و سختی کار و غیره باید نوع چوب و اندازه‌ی آن را حتما در نظر بگیرید تا در منزل به مشکل برنخورید.

برجستگی ، مهم‌ترین عنصر در منبت کاری است:

در هنر منبت ، طرح‌ها و نقوش به صورت برجسته بر روی چوب ایجاد می‌شوند و پدید می‌آیند. به این معنی که اطراف طرح و نقش مورد نظر به وسیله‌ی ابزار مخصوص کنده‌کاری و حذف می‌شود و پس از آن، نقش مورد نظر به صورت برجسته از دل آن بیرون می‌آید. طرح منبت کاری شده می‌تواند دارای زمینه باشد یا زمینه‌ی آن به طور کامل حذف شده باشد.

به هر گونه کنده‌کاری که به صورت برجسته نباشد، منبت اطلاق نمی‌شود.

یک منبت خوب ، دارای چه ویژگی‌هایی است؟

اثر هنری، چه فرش دستباف باشد و چه یک تابلوی منبت ، زمانی ارزشمند است که بدون نقص باشد. بنابراین هر اثر هنری، فارغ از نوعی که باشد، باید در نوع خود بدون نقص و بدون ایراد باشد تا نفیس و ارزشمند محسوب شود.

در هنر منبت کاری ، یک منبت نفیس و با کیفیت آن است که دارای زمینه‌ای یکدست و صاف بوده و طرح‌های آن یک اندازه و قرینه باشد. همچنین میزان فاصله‌ی بین طرح‌ها و خطوط آن، دقیقا یک اندازه بوده باشد و حد فاصل آن، کاملا رعایت شده باشد.

همچنین نوع چوبی که در منبت کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد، در کیفیت آن موثر است. هر چه دوام و ماندگاری چوب بالاتر باشد، بافت آن متراکم‌تر باشد و در یک کلام چوبی، بدون عیب و نقص باشد، ارزش منبت را بیشتر خواهد کرد.

و بدون شک، دستان هنرمندی که اثر هنری را بر روی چوب بوجود می‌آورد نیز، در ارزش منبت موثر خواهد بود. یک استاد کار با تجربه و نامی‌، می‌تواند منبت‌های ارزشمندتری را بسازد. علاوه بر این، هر چه طرح‌ها و خطوط منبت، پر کارتر و دارای نقش و نگار ظریف‌تری باشد، نیاز به تجربه و کار تخصصی‌تری داشته و بر ارزش منبت می‌افزاید.

مغار منبت کاری چیست و چه کاربردی دارد؟

حال که با مراحل منبت کاری روی چوب آشنا شدید، شاید این سوال در ذهن‌تان ایجاد شده باشد، که مغار چیست و چه کاربردی دارد؟

مغار، ابزاری در منبت کاری است که به وسیله‌ی آن چوب را طرح می زنند. مغارها، انواع بسیار متنوعی دارند و علاوه بر سایز، شکل ظاهری آن‌ها نیز متفاوت است و عملکرد گوناگونی دارند و هر یک، از انواع ظریف تا درشت متغیر هستند. مغارهای ریز، مخصوص انجام طرح‌های ظریف و مغارهای درشت، مخصوص باربرداری و انداختن خطوط بر روی طرح هستند.

در هنر منبت کاری ، معمولا از چکش برای ضربه زدن به مغار استفاه می‌شود. استفاده از کف دست برای ضربه زدن به مغار، حتی برای کارهای ظریف و کوچک، ممکن است باعث آسیب رساندن به بافت کف دست و اعصاب دست شود. بنابراین اگر قصد دارید وارد این هنر و حرفه شوید، از ابتدا مهارت کار با چکش را به جای استفاده از دست یاد بگیرید.

مغار منبت کاری معمولا با دست چپ گرفته می‌شود و چکش با دست راست به آن ضربه می‌زند که این قاعده، در افراد چپ دست، برعکس خواهد بود. همچنین زاویه‌ای که مغار بر روی چوب قرار می‌گیرد، بستگی به میزان باری دارد که لازم است از روی چوب برداشته شود. هر چه زاویه‌ای که مغار با سطح چوب ایجاد می‌کند بیشتر باشد، طبیعتا بار بیشتری از روی سطح چوب برداشته می‌شود.

در مقابل، هر چه مغار، حالت مایل‌تری داشته باشد و زاویه‌ی کمتری با سطح چوب ایجاد کند، میزان باربرداری کمتر خواهد بود.

برای انداختن خطوط بر روی چوب نیز، منبت کاران، مغار رو به صورت عمودی بر روی چوب قرار می‌دهند و به آن ضربه می‌زنند.

چوب طبیعی ، متریال اصلی صنعت و هنر منبت کاری :

همانطور که اشاره شد، منبت کاری بر روی چوب طبیعی درختان صورت می‌گیرد و برای انجام آن از انواع مختلف درختان استفاده می‌شود. طیف گسترده‌ای از چوب درختان جنگلی در صنعت و هنر منبت کاری کاربرد دارند و از آن‌ها برای خلق آثار هنری استفاده می‌شود.

مهم‌ترین چوب‌هایی که برای هنر منبت کاری استفاده می‌شود، عبارتند از:

·        چوب تبریزی

·        چوب درخت گردو

·        چوب درخت گردو

·        چوب درخت شمشاد

البته انواع دیگری از چوب درختان نیز در خلق آثار هنری منبت کاری شده کاربرد دارند که بسته به شرایط جغرافیایی منطقه و امکان دسترسی متفاوت خواهند بود. قابل به ذکر است برای منبت کاری ، حتما لازم است از چوب مناسب استفاده شود. منبت کار  باید در انتخاب چوب، نهایت دقت و توجه را به خرج دهد، زیرا اثر هنری، کاری زمان‌بر و پر زحمت است و چنانچه اشتباهی صورت بگیرد، وقت و انرژی منبت کار هدر می‌رود و باعث بطلان هزینه‌های مادی و معنوی می‌شود.

بدیهی است هر کدام از چوب‌هایی که هنر منبت کاری بر روی آن انجام گیرد، زیبایی و رنگ منحصر بفرد خود را دارند و می‌توانند جلوه‌ و رنگ ویژه‌ی خاصی را پدید آورد که باعث هر چه زیباتر شدن اثر نهایی می‌شود.

چرا منبت کاری بیشتر بر روی چوب انجام می‌شود ؟

همانطور که اشاره شد منبت کاری با چوب ، مهم‌ترین و اصلی‌ترین شاخه‌ی منبت ‌است. در گذشته، چوب اولین و ساده‌ترین متریالی بوده که در دسترس بشر قرار داشته است. علاوه بر این، چوب انعطاف‌پذیر است و به دلیل آنکه نرم‌تر از سایر متریال است، راحت‌تر ابزار می‌خورد. به دلیل همین ویژگی‌ها، منبت کاری روی چوب، از ایام گذشته بسیار مورد توجه قرار گرفته و از نظر هنری نیز، بسیار تکامل یافته است و تا امروز به بهترین و عالی‌ترین درجه‌ی خود رسیده است. در ادامه مراحل منبت کاری روی چوب را مورد بررسی قرار می‌دهیم:

مراحل منبت کاری روی چوب

مراحل منبت کاری روی چوب ، به هفت مرحله اصلی تقسیم می‌شود که در زیر به توضیح هر یک از آن‌ها می‌پردازیم:

• طراحی نقشه و انتخاب طرح :

یک اثر هنری از هر نوعی که باشد، نیاز به نقشه و طرح اولیه دارد. نقشه‌ی منبت ، به وسیله‌ی طراح هنرمند، طراحی و کشیده می‌شود. طراحی منبت، بستگی به سلیقه طراح آن دارد و می‌تواند از طرح‌های گل دکوراتیو، طرح‌ها اسلیمی، خطوط و موارد دیگر باشد.

• انتخاب چوب برای انجام منبت کاری :

انتخاب چوب منبت کاری ، دشواری‌های مخصوص به خود را دارد زیرا در دوام و کیفیت نهایی اثر و همچنین زیبایی آن نقش عمده‌ای دارد. چوب‌‌هایی که بافت نرم و سبکی دارند، اصلا مناسب برای منبت کاری نیستند. برای انجام منبت کاری، باید از چوب‌هایی استفاده شود که بدون گره بوده و بافت ریز، متراکم و سنگین داشته باشند تا بتوانند ضربات مغار و چکش را تاب بیاورند و در حین انجام کار، نشکنند. همچنین بهتر است چوب انتخابی در اصطلاح، راست‌تار باشد. چوب راش، گردو و گلابی، از بهترین چوب‌ها برای انجام کار منبت هستند.

رگه‌های طبیعی که در چوب وجود دارد، در زیبایی اثر منبت، نقش عمده‌ای دارد. وجود این رگه‌ها کمک می‌کند که کار منبت طبیعی‌تر و زیبا‌تر به چشم بیاید و چنانچه از آن‌ها به صورت درست و مناسب استفاده شود، باعث ایجاد خطوط سایه و روشن زیبایی در کار می‌شود.

انتخاب جهت چوب در چوب‌های طرح‌دار و رنگی ، آیتم دیگری است که منبت کار باید به آن توجه ویژه‌ای نشان دهد. به عنوان مثال، اگر جهت تابش نور و منبع نور، در بالای تابلو باشد، طبیعتا پایین تابلو تیره‌تر خواهد بود و لازم است رنگ چوب تابلو، از بالا به پایین از روشن به تیره گرایش داشته باشد. به طور حتم یک استاد منبت کار، بر اساس تجربه و مهارتی که دارد، به همه‌ی این موارد توجه نشان می‌دهد و در نهایت چوب را به گونه‌ای انتخاب می‌کند که علاوه بر دوام و ماندگاری مناسب، از نظر زیبایی نیز در بالاترین درجه‌ی خود باشد.

استادان منبت کار معمولا در یک تابلوی منبت، به جای استفاده از یک رنگ چوب، از چوب‌های مختلف با رنگ‌های مختلف و یا یک چوب با رنگ‌های مختلف استفاده می‌کنند و ازین طریق، هارمونی و زیبایی طبیعی به اثر هنری خود می‌بخشند. استفاده از چوب‌هایی با رنگ‌های مختلف، این مزیت و ویژگی را دارند که باعث می‌شوند برجستگی‌ها و فرورفتگی‌های اثر، به طور خاص‌تری در پایان کار، جلوه‌گر باشد.

• انتقال طرح بر روی چوب :

در این مرحله شخص منبت کار، باید طرح کشیده شده را بر روی چوب منتقل کند تا بتواند، طرح را از دل چوب جدا نماید و در واقع قسمت‌های اضافی آن را حذف کند.

• آماده‌سازی چوب :

اگر چوبی که برای منبت کاری انتخاب شده، زیادی سفت و سخت باشد، ممکن است لازم باشد منبت کار، سطح آن را با کمی نفت، نرم‌تر کند تا کار برای انجام منبت کاری آسان‌تر شود. برای این منظور، سطح چوبی را که قرار است منبت کاری بر روی آن انجام شود را مقداری نفت می‌زنند و به آن مدتی زمان می‌دهند، تا چوب نرم شده و برای کار آماده شود.

• جدا سازی طرح از زمینه :

در ابتدا لازم است با مغارهای درشت، اطراف طرح باربرداری شده و از زمنیه جدا شود. باربرداری و جدا سازی طرح از زمینه، ابتدا با مغارهای درشت و سپس با مغارهای ظریف انجام می‌شود. استادان کار، هر چه به طرح اصلی نزدیک‌تر می‌شوند، از مغارهای ظریف‌تری استفاده می‌کنند تا به طرح آسیبی نرسد. بعد از آنکه اطراف طرح به طور کامل خالی شد و طرح از زمینه جدا شد، زمینه را با مغار تخت، صاف و یکنواخت می‌کنند.

• انجام طرح منبت بر روی چوب :

پس از آنکه طرح مورد نظر، به طور کامل از زمینه جدا شد، با استفاده از مغارها و ابزارهای مختلف، به انجام طرح و فرم‌دهی چوب پرداخته و آن را تزئین می‌نمایند.

• پرداخت منبت:

پس از انجام کار، سطوح اثر سمباده‌کشی می‌شود تا صاف و یکنواخت شود و سپس رنگ می‌شود. البته این مرحله را معمولا رنگ‌کاران انجام می‌دهند، اما در هر صورت کار منبت، لازم است به وسیله‌ی سمباده صاف و سپس رنگ شود که به آن پرداخت گفته می‌شود.

انتخاب چوب مناسب برای هنر منبت کاری :

شاید این پرسش به ذهن خطور کند، که چه چوبی برای هنر منبت کاری مناسب است؟ در پاسخ باید گفت برای منبت کاری لازم است چوبی را انتخاب کنید که از استحکام، دوام و البته زیبایی کافی برخوردار باشد و بتواند این سه مورد را به مدت زمان طولانی‌، حفظ نماید. چوبی که نتواند استحکام خود را حفظ نماید و یا زیبایی خود را از دست دهد، مناسب منبت کاری نیست.

علاوه بر این، چوب مناسب برای هنر منبت کاری ، باید محکم و فشرده باشد تا بتواند ضربات و فشار ناشی از تراش و کنده کاری را تاب بیاورد. چوب‌هایی که بافت فشرده‌ای ندارند و در اصطلاح از بافت نرم تشکیل شده‌اند و محکم نیستند، ابدا برای منبت کاری مناسب نبوده و فاقد استحکام کافی برای این کار هستند.

یکی دیگر از مواردی که در انتخاب چوب مناسب برای هنر منبت کاری، باید به آن توجه نشان دهید، یکپارچه بودن بافت چوب و به طور کلی، سلامت چوب است. چوبی که بافت یکپارچه و سالمی نداشته باشد، برای منبت مناسب نیست و نباید از آن استفاده نمود.

سخن پایانی :

هنر منبت کاری ، هنری ارزشمند و قابل ستایش است که می‌تواند قطعه چوبی بی‌جان و بدون روح را به یک اثر هنری ارزشمند و نفیس تبدیل کند. در این محتوا سعی کردیم مراحل منبت کاری روی چوب را به طور خلاصه و مختصر برای شما توضیح دهیم. امروزه ازین هنر ارزشمند، نه تنها برای خلق تابلوهای هنری، بلکه در ساخت مصنوعات چوبی، همچنین دکوراسیون آشپزخانه از جمله کابینت‌های سبک کلاسیک استفاده می‌شود. بدون شک کابینت آشپزخانه تمام چوب کلاسیک که آمیخته با هنر اصیل منبت باشد، فضایی بسیار باشکوه و زیبا را برای شما پدید خواهد آورد که سالیان سال، از دیدن آن غرق در لذت و شعف خواهید شد.

اگر چه حق منبت کاری ، آنچنان که باید ادا نشده است، اما با افزایش علاقه و تمایل افراد به سمت و سوی طرح‌ها و مدل‌های سنتی، صنایع دستی ارزش و بهای از دست رفته‌ی دیرین خود را دوباره باز می‌یابد. امروزه با گسترش روز افزون ارتباطات، افراد بیشتری با هنر و صنایع دستی آشنایی پیدا کرده‌ و هنر منبت کاری ، اگر چه از یادها رفته بود، اما با قدرت بیشتری به دکوراسیون داخلی منازل راه می‌یابد.

ازین که این محتوا را در وب‌سایت آکس چوب مطالعه کرده‌اید از شما سپاسگزاریم. امیدواریم این مقاله برایتان سودمند و مفید واقع شده باشد.

در پایان وب‌سایت آکس چوب آمادگی خود را در جهت ساخت و تولید انواع سازه‌های منبت کاری شده در دکوراسیون منزل و کابینت آشپزخانه اعلام می‌دارد.