معرق کاری چیست ؟
در فرهنگ دهخدا واژه معرق به معنای شراب رگه‌دار از آب یا شراب مخلوط با اندکی آب گفته شده و شاید بتوان اصطلاحا معرق را به معنای چیزی رگه‌دار و وصله‌دار نامید. در فرهنگ معماری ایرانی، کاشی معرق به گونه‌ای از کاشی‌کاری گفته می‌شده ،که در آن با کنار هم چیدن و ترکیب کردن تکه کاشی‌ها و رنگ‌های گونه‌گون، نقش و نگاری بدیع به وجود می‌آمده است. امروزه نیز هنرمند معرق‌کار از ترکیب هنرمندانه تکه چوب‌ها نقش و منظره‌ای زیبا خلق می‌کند. در ادامه با آکس چوب همراه باشید تا درباره هنر معرق و زیبایی بی‌بدیل آن بیشتر بدانیم.
معرق کاری چیست ؟
اجازه دهید معرق را با یک مثال ساده معرفی کنیم؛ احتمالا همه‌ی ما در دوران کودکی یک وسیله سرگرمی خاطره‌انگیز به نام پازل را تجربه کرده باشیم که از کنار هم قرار گرفتن تعداد زیادی از قطعات آن، تصویر یک شخصیت کارتونی یا داستانی و یا یک منظره زیبا شکل می‌گرفت. در واقع، شاید بتوان معرق را به نوعی همانند پازل و چینش آن بدانیم.
هنرمند معرق‌کار به شیوه‌ای خلاقانه و با صبر و حوصله فراوان، تعداد زیادی قطعه چوبی را دور بُری کرده و می‌سازد و با ترکیب آن‌ها با یکدیگر و با کنار هم قرار دادنشان، طرح و منظره زیبایی را که در ذهن ترسیم کرده به منصه ظهور می‌رساند.
هنر فاخر و ارزشمند معرق‌کاری ، هم برای ساخت تابلوهای معرق به کار گرفته می‌شود و هم برای تزیین لوازم چوبی خانه مانند میز، مبل و یا کتابخانه قابل استفاده است. در واقع، تابلو معرق یک بوم زیبای نقاشی است که برای خلق این نقاشی، هنرمند نه از رنگ و قلم که از چوب و اَره کمک می‌گیرد تا اثری زیبا بیافریند.
از آنجا که عموما معرق با چوب و رنگ طبیعی چوب‌ها سر و کار دارد، بسیار باب طبع روح انسان است و دقیقا همین پیوند ذاتی معرق با روح طبیعت است که باعث کشش دوچندان انسان خسته و آزرده از سرسام زندگی شهری مدرن به این هنر اصیل و دیرپا می‌شود.
تاریخچه معرق کاری
طبیعتا مانند بسیاری دیگر از هنرهای سنتی، شاید نتوان به یک لحظه و یک زمانه مشخص به عنوان مبدا و شروع هنر معرق اشاره کرد، زیرا هنرهای سنتی نم‌نم و از دلِ خلوت‌های عاشقانه‌ی سادهِ زندگیِ بشرِ پیشین، نشو و نما می‌گرفته‌اند. اما در خصوص معرق آن چه می‌توان گفت این است که معرق کاشی را ، که به معنای خلق تصویر و اشکال زیبا به وسیله کنار هم چیدن تکه کاشی هاست، باید ریشه و سر منزل معرق چوبی دانست.
معماران ایرانی، خاصه در عهد سلجوقیان و تیموریان، دستی توانا در کار معرق کاشی داشته‌اند. نمای بیرونی مناره‌های بزرگ و شکوهمند، که از ویژگی‌های معماری آن دوران بوده، با هنر معرق کاشی تزیین می‌شده است.
در شهر‌های بزرگ آن زمانِ ایران، مانند اصفهان، یزد، کاشان، تبریز و سمرقند و هرات، هنر معرق کاشی بسیار رواج داشته است. به گفته هنرمندان معاصر، هنر معرق چوب در قرن حاضر از هند به ایران مهاجرت نموده است. هم اکنون معرق در کشورهای مختلفی همانند ایران، هند، چین و ایتالیا طرفداران فراوانی دارد.
تفاوت منبت با معرق کاری چیست؟
شاید تا به حال از خودتان پرسیده باشید که هنر منبت کاری و معرق کاری چیست و چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟
در واقع، بسیاری از افراد قادر به تمیز دادن یک اثر منبت کاری از معرق نیستند. برای درک ساده تفاوت معرق با منبت ، باید گفت که هنر منبت کاری در واقع خلق یک تصویر یا منظره از طریق کنده‌کاری یا برجسته‌سازی بر روی چوب است در حالی که معرق کاری ، همان طور که توضیح داده شد، از کنار هم قرار دادن تکه‌ها و قطعات کوچک ساخته شده‌ی چوبی در کنار همدیگر به وجود می آید.
فرق منبت با معرق ، تفاوت هنرمند مجسمه‌ساز با استاد کاشی‌کار است؛ مجسمه‌ساز با کندن یک سنگ یا یک تکه چوب شکل و تصویر خلق می‌کند حال آن که، استاد کاشی‌کار از چینش هنرمندانه کاشی‌ها در کنار هم نقش و نگاری را به وجود می‌آورد.
پیکر تراشی، حکاکی و برجسته سازی شیوه‌های مختلف هنر منبت هستند. کاملا واضح است که هنر منبت قدمت افزون‌تری نسبت به معرق کاری دارد و در واقع، منبت کاران نخستین، همان انسان‌هایی بودند که با حکاکی بر دیواره غارها، دیوار نگارهایی را از خود برای ما به یادگار گذاشته‌اند.
معرق کاری چوب
چوب و استفاده از آن، بُن‌مایه‌ی هنر معرق کاری است و پنجه‌ی خلاقِ هنرمندِ معرق کار قادر است از چوب درخت، برای ساخت تکه‌های معرق بهره بگیرد. با توجه به آن که به طور معمول در ایران از چوب درختانی مانند عناب ، گردو، نارنج، افرا، شاه چوب، بلوط، آزاد و چند نمونه‌ی دیگر برای ساخت معرق استفاده می‌شود، در ادامه، به طور اختصار، با تعدادی از این درختان و نحوه‌ی استفاده از آن‌ها در معرق کاری آشنا می‌شویم.
چوب درخت عناب :
عناب درختی است بلند قامت و از خانواده‌ی پهن‌برگان که چوبی سخت و مستحکم دارد. رنگ چوب عناب تقریبا سرخ و خالدار است و پوسته بیرونی آن یک طیف رنگی از زرد تا قهوه‌ای روشن دارد. چوب عناب جز چوب‌های پر کاربرد در هنر معرق کاری است و برای نشان دادن برگ‌های پاییزی درختان، برخی از گل‌ها، لباس و لب‌های سرخ و مواردی مانند آن استفاده می‌شود.
چوب درخت گردو :
درخت گردو یک درخت ذاتا ایرانی و از خانواده‌ی پهن‌برگان است. چوب درخت گردو استحکام بالایی دارد و دارای رگه‌ها و موج‌های زیبایی است و از آن در هنرهای چوبی مانند معرق و منبت بسیار استفاده می‌شود. به لحاظ داشتن رنگ تیره‌ی چوب گردو، در معرق کاری برای نشان دادن اشکال تیره مانند تپه‌ها، تنه درختان، موی انسان و غیره کاربرد دارد.
چوب درخت نارنج :
درخت نارنج نیز از راسته درختان پهن‌برگ محسوب می‌شود اما بر خلاف درخت گردو، چوب درخت نارنج آن مایه از دوام و استحکام را ندارد. رنگ چوب نارنج، کرم و زرد مایل به سفید و گاه قهوه‌ای روشن است و در معرق کاری برای نشان دادن چیزهایی استفاده می‌شود که رنگ سفید دارند. برای مثال، برای ساخت تکه‌های صورت انسان، گلهای روشن، بدن برخی از حیوانات یا پرندگان چوب درخت نارنج را به کار می‌برند.
چوب درخت تبریزی :
چوب درخت تبریزی سفید رنگ است و پوستی نرم دارد و از جمله چوب‌های مورد استفاده در هنر معرق کاری است که به خاطر رنگ سفیدش در ساخت بدن حیوانات و پرندگان، سر و صورت انسان، گل‌ها و بعضی از اشیا، به کار گرفته می‌شود.
رنگ‌های به کار رفته در معرق کاری چیست ؟
به طور سنتی و بومی، برای ایجاد رنگ و طرح در یک کار معرق از چوب‌های مختلفی استفاده می‌شود. با توجه به آن که هر چوب، رنگ خاص خود را دارد، از قرار دادن چوب‌های مختلف در کنار هم، می‌توان رنگ‌های مختلفی را در طرح معرق ایجاد کرد. در شکل سنتی معرق کاری ، چوب‌هایی که در معرق به کار می‌رود رنگ نمی‌شوند بلکه اختلاف رنگ طرح، ناشی از استفاده از چوب‌هایی با رنگ‌های مختلف است.
امروزه نیز استادان معرق کار حرفه‌ای از رنگ استفاده نمی‌کنند بلکه از اختلاف رنگ چوب‌های مختلف بهره می‌گیرند. اما در طرح‌های مدرن‌تر معرق ، ممکن است از رنگ‌های طبیعی یا مصنوعی برای رنگ کردن چوب‌های مختلف و خلق تصاویری رنگامیزی شده استفاده کرد.
بدیهی است معرقی که از رنگ طبیعی چوب درختان نقش گرفته باشد چه از نظر هنری و چه از نظر ارزش مادی، بسیار فاخرتر و ارزشمندتر است.
انواع شیوه‌های معرق کاری
هنرمندان معرق کار ، به شیوه‌های مختلفی و گاه بر روی زمینه‌های کاری مختلف یا همان زیر‌ساخت‌های گوناگون، کار معرق را انجام می‌دهند. در اینجا به برخی از آن‌ها به شکل اختصار اشاره می‌کنیم.
- معرق جایگزین
- معرق خاتم
- معرق زمینه رنگ
- معرق زمینه چوب
- منبت معرق
- معرق مشبک
- معرق نیم برجسته
- معرق تمام برجسته
- …
مراحل معرق کاری چوب
اگر چه اصل هنر معرق کنار هم چیدن کاشی یا همان معرق کاشی بوده است، اما آنچه که امروز ما به هنر معرق کاری می‌شناسیم، معرق چوب است و در واقع، اصلی‌ترین جنسی که در ساخت معرق به کار می‌رود، همان طور که توضیح داده شد، انواع چوب درختان است. اما به جز چوب، هنرمندان معرق کار و خلاق، رفته‌رفته مواد دیگری نیز برای افزودن بر زیبایی و غنای معرق به کار برده‌اند که مهمترین آن‌ها خاتم و فلزاتی مانند مس، برنج، استیل و نقره است. در کنار این مواد از اشیایی مانند صدف، استخوان، شاخ گاو یا گوزن و غیره نیز در معرق کاری استفاده می‌شود.
برای تشریح مراحل معرق کاری چوب ،ابتدا طرح مورد نظر انتخاب می‌شود و پس از کشیدن آن بر روی چوب‌های مختلف که اختلاف رنگ با یکدیگر دارند، طرح به صورت کاملا ظریف به وسیله‌ی اره مویی، از زمینه چوب اصلی جدا می‌شود و سمباده می‌خورد. همین طور تکه‌های مختلف یک طرح، از روی زمینه‌ی آن جدا شده تا تمام تکه‌ها مانند یک پازل، آماده شوند. سپس تکه‌های چوبی با چسب چوب بر روی زمینه‌ی اصلی چسبانده و فیکس می‌شوند و در نهایت یک لایه‌ی پلی‌استر بر روی کار زده می‌شود تا طرح براق و یک‌دست به نظر برسد و رد تکه‌ها و قطعه‌های جدا مشخص نباشد.
استفاده از چوب‌های ضعیف که تراکم و استحکام لازم را ندارند، باعث می‌شود که طرح حین اره کردن یا چسباندن بشکند و کار را خراب کند.
معرق کاری چیست و چگونه در دکوراسیون منزل از آن استفاده کنیم؟
با توجه به آن که امروزه ارزش هنر، خصوصا هنرهای بومی و سنتی ایرانی، جایگاه خودش را نزد هنردوستان پیدا کرده، افراد تمایل بیشتری به استفاده از هنرهای سنتی در دکوراسیون منزل دارند. از هنر معرق و منبت کاری می‌توان در تزئینات کابینت آشپزخانه، دکوراسیون منزل، مبلمان، کابینت‌های تمام چوب و بسیاری از قسمت‌های دیگر منزل حتی در معماری خانه استفاده کرد.
سخن پایانی :
همانطور که احتمالا در فیلم‌ها دیده‌اید و یا ممکن است به کشورهای خارجی سفر کرده باشید و از نزدیک مشاهده کرده باشید، اکثر کشورها و تمدن‌ها از هنرهای بومی و سنتی خود استقبال می‌کنند و ترجیح می‌دهند هنرهای سنتی کشورشان را زنده نگاه دارند. چه خوب است که ما نیز قدر و منزلت هنرهای باستانی و ارزشمند خود را بیشتر بدانیم و از آنچه با سنت‌ها و ارزش‌های ما آمیخته است، بهتر و بیشتر محافظت کنیم. استفاده از هنرهای باستانی مانند معرق کاری یا منبت‌کاری در دکوراسیون منزل ما، می‌تواند یک خانه‌ی کاملا ایرانی و جذاب را برای ما فراهم سازد به طوری که از حضور در آن، آرامش و حس ارزشمندی بیشتری داشته باشیم.
ازین که تا پایان همراه آکس چوب بوده‌اید از شما سپاسگزاریم و امیدواریم آنچه بیان شد، برایتان مفید و سودمند واقع شده باشد.
دیدگاهتان را بنویسید